گزارش تحلیلی صنعت پالایش و فرآوری نفت در ایران و جهان

1-مقدمه

صنعت نفت در برگیرنده و چرخ محرك بسیاري از صنایع مانند خودروسازی، پتروشیمی، فولاد و بطور کلی اقتصاد ایران و جهان است. بخش های مختلف این صنعت شامل اکتشاف و استخراج نفت، پالایش نفت خام و میعانات گازي و حمل و نقل مواد هیدروکربوري است. بخش پالایش نفت‎خام یکی از بخشهاي مهم صنعت نفت است. اهمیت این بخش از صنعت نفت آن است که در صورت نبود آن، استفاده چندانی از این ماده استراتژیک نمی توان کرد و وجود این صنعت است که استفاده از نفت‎خام را امکان پذیر می کند. بیشترین محصولاتی که این صنعت تولید می کند، بنزین، گازوئیل، نفت سفید، سوخت جت، نفت کوره و مواد خام دیگر است، که بعنوان سوخت و ماده اولیه صنایعی مانند تولید فرآورده هاي شیمیایی (از جمله محصولات دارویی، حلالها، کودهاي شیمیایی، آفت کشها و پلاستیک)، صنعت حمل و نقل، خودروسازی و … محسوب می شود. در واقع زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز (زنجیره ارزش مجموعه عملیاتی است که در یک صنعت به صورت زنجیرگونه انجام می گیرد تا به خلق ارزش منجر شود) شامل سه بخش اصلی است: استخراج، پالایش و پتروشیمی.

پالایشگاه را می توان بر اساس نوع خوراك دریافتی آن طبقه بندي کرد که بر این اساس شامل: پالایشگاه نفت خام و پالایشگاه میعانات گاز است. بخش پالایشگاه نفت خام، بخشی است که با آن، از تفکیک و تصفیه نفت خام، محصولات متنوع و پر ارزشی از قبیل گاز مایع، سوخت اتومبیل و سوخت جت، انواع روانکار، نفت سفید، حلالهاي نفتی، مواد اولیه پتروشیمی ها (مانند نفتا) و … تولید می شود. در شکل 1، فرآیندها و فرآورده های پالایشگاه نفت خام نشان داده شده است.

شکل 1- فرآیند تولید و بهره برداری صنعت پالایش نفت

2-بررسی صنعت نفت در جهان و خاورمیانه

در سال2018، کل ذخایر نفت خام در مناطق مختلف دنیا 1،498 میلیارد بشکه به شرح جدول 1 می‎باشد. منطقه خاورمیانه 53.6% ذخایر جهان را در اختیار دارد، آمریکای لاتین با 22.4% در رتبه بعدی واقع شده است. کمترین ذخایر نفت خام مربوط به اروپای غربی و آمریکای شمالی می باشد. حجم ذخایر اثبات شده نفت خام در کشورهای عضو اوپک، تقریبا 1،189 میلیارد بشکه می باشد که معادل 79.4% درصد کل ذخایر دنیا می باشد. کشور ونزوئلا با داشتن 302.8 میلیارد بشکه در رتبه نخست دارندگان ذخایر نفت خام قرار دارد. رتبه های بعدی متعلق به عربستان (266 میلیارد بشکه) و ایران (155.6 میلیارد بشکه) می باشد.

علاوه بر نفت خام، با در نظر گرفتن میعانات گازی و منابع نامتعارف، کل ذخایر نفت دنیا 1،729 میلیارد بشکه می باشد. اختلاف بین ذخایر نفت و نفت خام در منطقه آمریکای شمالی بسیار قابل توجه است که به دلیل وجود حجم زیاد منابع نفت نامتعارف در این منطقه می باشد. 

جدول 1- حجمذخایر اثبات شدهنفت خام و نفت درمناطقمختلف جهان در سال 2018

·نفت شامل نفت خام، مایعات گاز طبیعی (NGL) و میعانات گازی((Natural Gas Condensate می باشد.

مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018 و BP Statical Review of world energy 2018

جدول 2- رتبه بندی بزرگترینذخایر نفت خام درکشورهایمختلف جهان در سال 2018 (میلیون بشکه)

3- بررسی تولید نفت در جهان

با توجه به 2،641 سکوی نفتی فعال در جهان و تقاضای 97.8 میلیون بشکه نفت در روز (جدول5)، حجم تولید نفت (نفت خام و میعانات و مایعات گازی) در سال 2018 معادل 94.7 میلیون بشکه در روز بوده،که حجم تولید فقط نفت خام 75.8 میلیون بشکه در روز می‎باشد.

همچنین ظرفیت کل پالایشگاهها و کل تولید فرآورده های نفتی در جهان به ترتیب برابر با 99.5 و 90.1 میلیون بشکه در روز است (جدول 8 و 10).

در جدول 3 حجم تولید نفت در ده کشور بزرگ تولید کننده دنیا ارائه شده است. ده کشور بزرگ تولیدکننده، 70% از سهم جهانی را به خود اختصاص داده‎اند. در سال 2018، ایالات متحده با تولید تقریبا 10.96  میلیون بشکه در روز، بزرگترین تولیدکننده نفت خام می باشد. روسیه و عربستان به ترتیب با 10.5 و 10.3 میلیون بشکه در روز رتبه های دوم و سوم را به خود اختصاص داده اند. ایران نیز به عنوان ششمین کشور بزرگ تولیدکننده نفت خام و در رتبه پنجمین کشور تولیدکننده نفت دنیا می باشد.

جدول 3- مقدار تولید نفتخام و نفت درده کشور بزرگ دنیا در سال 2018 (هزار بشکه در روز)

^*نفت، شامل نفت خام، مایعات گاز طبیعی (NGL) و میعانات گازی((Natural Gas Condensate می باشد.

مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018 و BP Statical Review of world energy 2018

جدول 4- تولید نفت خام (CrudeOil)درمناطقمختلف جهان در سال 2018-2013 (هزار بشکه در روز)

مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

در جدول بالا روند تولیدات فقط نفت خام در مناطق مختلف طی سالهای گذشته آورده شده است. حجم تولید نفت خام در کشورهای اوپک، معادل 31.75 میلیون بشکه در روز است که تقریبا 42% کل حجم تولید نفت خام دنیا می باشد.

4- بررسی تقاضای نفت و ظرفیت پالایشگاهها در جهان

از سوی دیگر مقدار تقاضای نفت و سایر میعانات گازی در جهان (سوخت های پالایشگاهی و محصولات کارخانه های گازی، بانکرهای سوخت هوایی و دریایی بین المللی و مصرف مستقیم نفت خام)، در سال 2018، معادل 98.7 میلیون بشکه در روز می باشد. منطقه آسیا و اقیانوسیه به عنوان بزرگترین مصرف کننده نفت دنیا بوده (34.5% تقاضا در این منطقه است) و در سال 2018، 2.2% رشد داشته، که کشورهای هند، چین و کره جنوبی جزء متقاضیان عمده می باشند.

کمترین حجم تقاضا مربوط به آفریقا و اروپای شرقی می باشد، که در سال 2018 در مقایسه با سال 2017، تقاضا به ترتیب 2.1% و 2.5% رشد داشته است. تقاضای نفت و سایر میعانات گازی در آسیا و اقیانوسیه، و آمریکای شمالی و لاتین، آفریقا  با رشد افزایشی همراه بوده، در حالیکه در خاورمیانه و اروپای غربی کاهشی می‎باشد.

جدول 5- تقاضای نفت و سایر میعانات گازیدرمناطقمختلف جهان در سال2018-2013 (هزار بشکه در روز)

               مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

جدول 6- مقایسه تقاضای نفت و سایر میعانات گازیبرخی از کشورهای جهان در سال2018-2013 (هزار بشکه در روز)

مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

با توجه به تولیدات مشتقات نفتی، بنزین، نفت سفید و LPG، تقاضا برای نفت در حال رشد می باشد، به طوریکه تقاضای نفت برای بنزین، نفت سفید و روان کننده ها به ترتیب،0.9%، 3.4% و 0.6% رشد نسبت به سال 2017 داشته است.

جدول 7- تقاضای نفتو سایر میعانات گازیبر حسب محصول ااز سال 2018-2013(هزار بشکه در روز)

         مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

همانطور که در جداول فوق مشاهده می شود، تقاضای نفت هر ساله رشد داشته و همین روند افزایشی نیز برای سالهای آینده پیش بینی می شود.

با توجه به افزایش تقاضای کل نفت (حدود 1.5%) در دنیا در سال 2018نسبت به سال قبل، ظرفیت پالایشگاه ها آنچنان افزایشی نداشته است. ظرفیت کل پالایشگا ها در جهان تقریبا 0.9 میلیون بشکه در روز نسبت به سال 2017 (حدود 0.9%)، افزایش یافته است.

جدول 8- ظرفیت پالایشگاه هادرمناطقمختلف جهان در سال2018-2013(هزار بشکه در روز)

مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

با مشاهده کاهش ظرفیت پالایشگاه در ژاپن و افزایش ظرفیت پالایشگاه در چین، در مجموع ظرفیت پالایشگاه در آسیا و اقیانوسیه  افزایش یافته و همچنین در منطقه خاورمیانه افزایش ظرفیت مشاهده می شود و فقط اروپای غربی هست که کاهش ظرفیت داشته است.

جدول 9- مقایسه ظرفیت پالایشگاهی برخی از کشورها و ایران در سال2018-2014 (هزار بشکه در روز)

  مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

در سال 2018، 11% از ظرفیت پالایشگاه ها متعلق به کشورهای اوپک می باشد. در سال2018، کشورهای عضو اوپک، 8.8 میلیون بشکه در روز تولید فرآورده های نفتی دارند، که معادل 10% ظرفیت جهانی می باشد. در جدول زیر مقادیر تولید فرآورده های نفتی (Output of petroleum products) غیر از سوخت های پالایشگاهی (Refinery Fuels)، گزارش شده است.

جدول 10- تولید فرآورده های نفتیدرمناطقمختلف جهان در سال 2018-2014(هزار بشکه در روز)

  مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

جدول 11- مقایسه تولید فرآورده های نفتی برخی از کشورهای جهان و ایراندر سال 2018-2014(هزار بشکه در روز)

  مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

5-بررسی صنعت نفت در ایران

در سال 2018، کشورهای خاورمیانه با داشتن 53.6 درصد منابع نفت خام دنیا، تنها 34 درصد از تولید جهانی نفت خام را به خود اختصاص داده است. با داشتن 38.4 درصد منابع گاز دنیا تنها 17.8درصد از کل گاز تولید شده جهان در این منطقه تولید می شود. از این رو این منطقه به‌واسطه برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز طبیعی دارای مزیت نسبی در این صنعت می باشد.

همان طور که جدول 12 نشان می دهد، ایران با 156 میلیارد بشکه، به ترتیب 19.4%، 13% و 10.4% از ذخایر نفتی خاورمیانه، کشورهای اوپک و جهان را در اختیار دارد، که بعد از عربستان بزرگترین دارنده ذخایر نفت خام در خاورمیانه می باشد.

با وجود اینکه بیش از نیمی از ذخایر نفتی جهان در خاورمیانه می باشد، سهم این منطقه در استخراج و تولید نفت، 34% می باشد. از نظر تولید نفت خام، ایران (3.5 میلیون بشکه در روز) بعد از عربستان (10.3 میلیون بشکه در روز) و عراق (4.4 میلیون بشکه در روز)، سومین کشور بزرگ تولیدکننده نفت در خاورمیانه می باشد.

جدول 12- مقایسه صنعت پالایشگاه ایران در مقایسه با سایر مناطق در سال 2018 (هزار بشکه در روز)

^*نفت شامل نفت خام، مایعات گاز طبیعی (NGL) و میعانات گازی((Natural Gas Condensate می باشد.

مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

ظرفیت تولیدی پالایشگاههای ایران در سال 2018، تقریبا 2.1 میلیون بشکه در روز است که معادل 2.2% از ظرفیت کل جهانی می باشد. بیشترین ظرفیت تولیدی در این سال نیز مربوط به پالایشگاه نفت آبادان با تولید روزانه 399 هزار بشکه می باشد.

جدول 13- ظرفیت اسمی پالایشگاه های ایران سالهای 2018-2012 (هزار بشکه در روز)

مآخذ: OPEC Annual Statistical Bulletin 2018

6-ظرفیت اسمی و تولید واقعی پالایشگاههای ایران

جدول14- ظرفیت اسمی و تولید واقعی پالایشگاه های ایران در سال 1397 (هر متر مکعب نفت خام برابر با 6.29 بشکه می باشد و هر سال برابر با 365 روز)

6-جمع بندی

 همانطور که گفته شد، جایگاه صنعت پالایشگاه در ایران و جهان به خاطر مسائل اقتصادی و سیاسی آن بسیار با اهمیت است. طی سال‌های اخیر بحث‌های زیادی در مورد ورود سوخت های تجدیدپذیر به سبد سوخت مصرفی دنیا شده، اما با این وجود بر اساس گزارشات اوپک، همچنان مشاهده می‌شود که تا سال ۲۰۴۰ روند مصرف نفت و فرآورده های آن در دنیا به صورت افزایشی ادامه خواهد یافت. لذا درآینده جهت تبدیل نفت خام به فرآورده های آن، افزایش ظرفیت و احداث طرح های پالایشگاهی زیادی برای این صنعت پیش بینی شده و بیشترین افزایش ظرفیت پالایشی تا سال ۲۰۴۰ مربوط به کشورهای خاورمیانه، چین و سایر کشورهای آسیای پاسیفیک از جمله هند خواهد بود. کشور چین و منطقه آسیای پاسیفیک به دلیل افزایش میزان تقاضای خود در فرآورده‌های پالایشی مجبور به تأسیس پالایشگاه های جدید است و منطقه خاورمیانه برای تأمین نیاز کشورهای واردکننده به دنبال افزایش ظرفیت پالایشی خود هستند. مهمترین عواملی که بر تقاضای هر محصول تاثیر می گذارد، رشد جمعیت و شرایط اقتصادی کشورها می‎باشد. جمعیت دنیا مطابق گزارش امور اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل متحد (UN DESA)، در 2030 به 5/8 میلیارد نفر، در 2050 به 7/9 نفر می رسد، به عبارت دیگر در سال 2030، 2/1 میلیارد نفر به مصرف کنندگان انرژی افزوده می شود. همچنین بر اساس آمار بانک جهانی، مصرف انرژی به ازای هر هزار دلار GDP، برابر با 1/131 معادل کیلوگرم نفت می‎باشد. به طور متوسط نرخ جهانی رشد سالانه تولید ناخالص داخلی در سالهای2018 و 2017به ترتیب 6/3و 8/3درصد بوده است (IMF.org). بنابراین رشد جمعیت و همچنین رشد اقتصادی منجر به رشد مصرف و تقاضای نفت و فراورده های آن و محصولات پتروشیمی خواهد شد.

به طورخلاصه براي نگاه به آينده بازار، دنبال كردن تحولات عوامل شمارش شده اخير يعني دگرگوني در پيش بيني هاي تحولات اقتصادي مناطق، تغيير نرخ هاي مورد انتظار براي رشد اقتصادي، سياست هاي مرتبط با آلاينده هاي زيست محيطي، تعهدهاي منطقه اي و كشوري مرتبط با اعمال محدوديت هاي زيست محيطي و سياست هاي دولت ها براي تعديل مصرف خودرو (اعم از سياست هاي قيمتي، مالي يا جيره بندي)، همچنين تشويق ها، يارانه ها و سياست هاي حمايتي بالقوه اي كه براي مصرف خودروها با سوخت هاي تميزتر اعمال خواهد شد، همگي قادر خواهند بود بر روندهاي آتي تقاضاي خودرو تأثير بگذارند و در تعيين تعداد سرمايه گذاران اين صنايع نقش داشته باشند. یکی از مزیتهای بسیار مهم این صنعت در ایران، منابع عظیم نفت و گاز و فراوانی مواد اولیه می باشد، از طرفی قرارگیری ایران در منطقه خاورمیانه و نزدیکی به بازارهای مصرف و در حال رشد، فرصت­ های فراوانی را به منظور توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز دارد. البته عواملی چون تغییرات نرخ ارز، تغییرات قیمت نفت، تورم، جنگ، تحریم های هسته ای و تنش های سیاسی منجر به افزایش ریسک این صنعت می شود.

 فاطمه گرامی نیا 12/08/98